حال تصور کنید اگر این حجم سیلاب که از فراوان‌ترین و مخرب‌ترین بلاهای طبیعی به شمار می‌رود، وارد شهر که دقیقا در پایین‌دست قرار دارد، می‌شد، شاهد چه اتفاق ناگواری می‌بودیم؛ چه بر سر اهالی حسین‌آباد و یا مسکن مهر که خانه‏‌های‏‌شان که عمود بر مسیر رودخانه است و هزاران نفر در آن‌ها سکونت دارند، می‌آمد.

متاسفانه در بسیاری از شهرها نبود عملیات‌های آبخیزداری موجب افزایش خسارت‌های مالی و جانی ناشی از سیلاب همان سال شده بود.

یکی از کارشناسان حوزه آب‌وخاک منطقه معتقد است یکی از شاخص‌ترین عواملی که در زمینه حفاظت منابع پایه آب‌ و خاک در دهه‌های اخیر در اکثر استان‌های کشور ثمربخش بوده، علوم و فنون مهندسی آبخیز یا همان آبخیزداری است.

هادی معماریان گفت: به دلایل متعددی از جمله عدم کاربرد تکنولوژی‌های نوین و روز دنیا در زمینه استحصال آب و مصرف آن به‌ صورت گسترده، در شرایط بحران به سر می‌بریم و سالانه میلیون‌ها متر مکعب آب بدون استفاده بهینه از آن‌ در اکثر حوزه‌های آبخیز کشور به هدر می‌رود.

وی با اشاره به لزوم اجرای عملیات آبخیزداری در منطقه کاشمر گفت: بیش از ۵۰ درصد منطقه دارای توپوگرافی کوهستان و تپه‌ماهور است و در اکثر زیرحوزه‌‏ها شیب متوسط بالای ۳۰ درصد است که با توجه به فراوانی شیب‌های رو به جنوب در این منطقه این اراضی تابش بیشتری از خورشید را دریافت کرده و در صورت بارش برف در ارتفاعات سریع‌تر ذوب‌ شده و در شدت و مقدار هرز آب موثرتر خواهد بود که خود لزوم اجرای عملیات آبخیزداری را تثبیت می‌نماید.

این کارشناس حوزه آب‌ و خاک با بیان این‏که ضریب برف‌گیری سالانه حوزه‌ها بیش از ۱۰ درصد بوده که در ترازهای مختلف متفاوت است، تصریح کرد: این ضریب در دی‌ ماه حداکثر بوده و در برخی زیرحوزه‏‌ها به ۵۳ درصد می‌رسد.

وی عنوان کرد: با توجه به صخره‌ای بودن ارتفاعات و ذوب سریع برف در بهار این عامل می‌تواند در تشدید فرسایش و سیلاب در مسیل‌های موجود در منطقه موثر باشد.

معماریان تصریح کرد: آبخیزداری اگر جای مناسب و به وسیله سیستم بهینه‌ای اجرا شود، روی سیستم آب زیرزمینی تاثیرگذار است و سفره‌های آب زیرزمینی را تا حدی نجات خواهد داد.

جنوب شهر در مسیل سیلاب

متاسفانه طی چندین سال گذشته شاهد ساخت‌وسازهای غیرمجاز بسیاری در مسیل رودخانه‌ها و محل عبور سیلاب‌ها هستیم. هر چند امیدواریم هیچگاه اتفاقی نیفتد اما در صورت بروز سیلاب و خسارت‌های جانی فراوان چه کسی می‌خواهد پاسخگو باشد؟

در همین خصوص رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری کاشمر در گفت‌وگویی از قرار داشتن جنوب شهر کاشمر در مسیر کال دره گور و دره گرگ ۲ رودخانه اصلی و سیل‌خیز خبر داد و گفت: اگر سازه‌های آبخیزداری نباشند، پس از ورود سیلاب به منطقه حسین‌آباد وارد روستاهای شوکتیه و عشرت‌آباد می‌شود.

سیدرضا نجفی با بیان این‏که بخش قابل‌ توجهی از آب شرب کاشمر از دره گور و دره گرگ تأمین می‌شود، افزود: چون در چند سال اخیر نوع بارش‌ها از برف در منطقه کوهستانی به باران تغییر نموده، می‌تواند تخریب‌هایی را به همراه داشته باشد.

وی عنوان کرد: هر چند در سیلاب عظیم سال ۹۸ و بارندگی‌های بیش از ۷۰ میلی‌متر در ۲۴ ساعت ۲ کال دره گور و دره گرگ به حداکثر روان‏ آب‌ها رسید و توانستیم بیش از ۲ میلیون متر مکعب سیلاب را با استفاده از سازه‌های اجرا شده، ذخیره‌سازی کنیم که تأثیر بسیاری برای آب شرب شهرستان داشت اما اگر سازه‌‏های آبخیزداری نبود، تمام این حجم سیلاب وارد شهر کاشمر و روستاهای پایین‌دست می‌شد.

رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری کاشمر افزود: از سال ۸۲ تاکنون عملیات‌هایی روی این ۲ کال از نظر احداث سازه‌های آبخیزداری گابیونی، سنگ ملاتی و بندهای خاکی و… انجام شده است.

نجفی مساحت کل مطالعه شده کال دره گرگ و دره گور را بالغ بر ۵۱۲۶ هکتار اعلام و اظهار کرد: این ۲ کال روان‏‌آب‌های بسیار زیادی دارد، به ‌طوری‌که برای کال دره گرگ در بارندگی‌های حداکثری ۵۰ ساله روان آبی ۳۶ متر مکعب در ثانیه و حداکثر سیلابی که برای کال دره گور برآورده شده، ۵۰ متر مکعب در ثانیه است که اگر این سیلاب‌ها در مسیر کال ادامه یابد، در شهر کاشمر و حسین‌آباد تخریب‌های زیادی را بر جای خواهد گذاشت.

وی گفت: علی‏‌رغم این‏که پوشش گیاهی در کنترل روان‌‏آب‌ها نقش بسزایی دارد اما توسط برخی افراد که به ارتفاعات می‌روند، این پوشش گیاهی تخریب‌ شده و از بین می‌رود.

رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری کاشمر خاطرنشان کرد: با توجه به سنگلاخی بودن منطقه اگر مردم رعایت کنند و گیاهان بالشتکی مانند چوبک، کلاه میرحسن، گون، بادامشک و… را تخریب نکنند و چرای بیش از حد دام‌های‌شان را نداشته باشند، این گیاهان در کنترل روان‌آب‏‌ها موثر است.

ضرورت ایمن‌سازی سیلاب‌ها

کارشناسان معتقدند منطقه ترشیز به دلیل قرارگیری در اقلیم گرم و خشک و تبخیر بالای آب، احداث سد، استخر و… برای ذخیره آب غیرفنی و غیراصولی است و بهترین گزینه برای تامین آینده آب منطقه ذخیره آب در زیر سطح زمین است.

کارشناس امور سدها و مهندسی رودخانه‌ها امور منابع آب کاشمر در همین خصوص گفت: پروژه‌های آبخیزداری نه‌ تنها برای تغذیه سفره‌های زیرزمینی بسیار مفید است و از تبخیر آب جلوگیری می‌‏کنند بلکه سیلاب‌ها هم ایمن‌سازی می‌شوند.

اسماعیل رضائیان‏ یونسی با بیان اینکه اگر طرح‌های آبخیزداری اجرا نشود، از شمال غرب و شمال شرق کاشمر مورد تهدید سیلاب است، تصریح کرد: احداث پروژه‌های آبخیزداری و آبخوان‌داری در قالب‌ بندهای سنگ ملاتی یا تورگابیون در سرشاخه‌ها و بالادست حوضه آبریز و احداث بندهای تغذیه مصنوعی در دامنه‌ها و ورودی دشت‌ها بهترین گزینه است.

وی بیان کرد: این‌ کار علاوه بر کنترل سیلاب و ایمن‌سازی صنایع، کشاورزی و ساخت‌ و سازهای شهری و روستایی پایین‌دست به طرز چشم‌گیری بر تغذیه سفره‌های آب زیرزمینی کمک نموده و از افت کمیت و کیفیت آب و هم‏چنین نشست زمین جلوگیری می‌کند.

این کارشناس حوزه منابع آبی تصریح کرد: احداث پروژه‌های آبخوان‌داری توسط منابع طبیعی در شمال شرق و پروژه تغذیه مصنوعی سیدمرتضی توسط آب منطقه‌ای در شمال غرب کاشمر بسته به میزان نزولات جوی به‌ طور متوسط سالانه بیش از پنج میلیون متر مکعب به ذخیره آب‌های زیرزمینی و منابع آبی پایین‌دست اعم از چاه‌ها و قنوات و به خصوص چاه‌های آب شرب که در زون بالادست جاده حفر شده‌، کمک می‌کند و خطرات سیلاب را نیز کاهش می‌دهد.

وی در ادامه تاکید کرد: به دلیل این‏که پروژه‌های آبی احداث‌ شده بتواند وظیفه خود را به نحو احسن انجام دهد و عمر مفیدش افزایش یابد، نباید بعد از افتتاح به حال خود رها شود بلکه باید به‌ طور مرتب توسط ادارات مربوطه پایش شده و هر سال اعتباری برای مرمت، بازسازی و تخلیه رسوب و… آن‌ تخصیص یابد.

مهار کامل سیلاب‌ها در گرو تامین اعتبار

در ادامه یک کارشناس حوزه آبخیزداری گفت: در شمال دشت کاشمر طی چهار فاز پروژه پخش سیلاب بهاریه را در حال اجرا داریم که تاکنون ۲ فاز آن کامل و ۲ فاز خاک‌ریزها احداث شده و فقط سرریزها ناقص است.

قاسم صنعتی با بیان اینکه پخش سیلاب حوزه شهری کامل است، افزود: در حوزه کسرینه هم که از رودخانه خارزنج خلیل‌آباد شروع و تا رودخانه سنگ نصوح ادامه دارد، سازه‌های بندهای خاکی، گابیونی و سنگ ملاتی کار شده و وارد فاز پخش سیلاب شده‌ایم.

این کارشناس حوزه آبخیزداری عنوان کرد: با پیگیری‌های صورت گرفته برای کامل شدن یکی از پخش سیلاب‌های کسرینه قول تخصیص ۳.۵ میلیارد تومان اعتبار از سوی مسئولان استانی داده شده است. اگر این پروژه اجرا شود، بخش قابل توجهی از سیلاب حوزه کسرینه ذخیره‌سازی می‌شود. همچنین برای فاز چهار آبخوان بهاریه یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون تومان قول مساعد تخصیص اعتبار داده شده که با این اعتبار خواهیم توانست سرریزها را تا حدودی تکمیل کنیم.

وی گفت: اگر پروژه‌های آبخیزداری بالادست و پخش سیلاب‌ها کامل شود، سیلاب‌ها به طور کامل مهار خواهد شد. با انجام این پروژه‌ها علاوه بر اینکه ذخیره‌سازی خوبی می‌توانیم داشته باشیم، شهر کاشمر، روستاها و باغات کشاورزی که قسمت اعظم آن‌ در پایین‌دست ارتفاعات است، ایمن‌سازی می‌شود.

صنعتی با اشاره به اینکه برای تکمیل پروژه‌ها نیازمند تخصیص اعتبار هستیم، تصریح کرد: علی‌رغم پروژه‌هایی که تاکنون اجرا شده‌ ولی هنوز به طور متوسط ۲۰ درصد سیلاب‌های منطقه کنترل نشده است که اگر اعتبار لازم آن تخصیص یابد، خواهیم توانست سیلاب‌ها را به طور کامل کنترل کنیم.

وی اظهار کرد: اگر اعتبارات به موقع تخصیص یابد، پروژه‌های آبخیزداری در شمال شهر کاشمر طی سه تا چهار سال آینده کامل می‌شود. از سویی به طور همزمان برای جلوگیری از سیلاب باید روی پوشش گیاهی منطقه هم کار شود.

صنعتی عنوان کرد: نه تنها وقتی پوشش گیاهی در مناطق بالادست تخریب شود، حرکت رسوب را داریم که نه تنها موجب کاهش عمر مفید سازه‌ها می‌شود بلکه از سویی هرگاه گردشگران به منطقه می‌آیند، زباله‌هایی که بر جای می‌گذارند، وارد آب‌های زیرزمینی می‌شود که آلودگی شدیدی به لحاظ بهداشتی ایجاد می‌کند.

معجزه آبخیزداری

بدون شک طرح‌های آبخیزداری در کاشمر برای جلوگیری از آسیب جدی هنگام بارندگی‌های شدید و وقوع سیل نقش مهمی را ایفا می‌کند و از این‌ رو اجرا شدن آن‌ ضرورت دارد. نه‌ تنها اجرای سازه‌های آبخیزداری در سرشاخه‌ها در مهار و کنترل سیلاب بسیار مهم است بلکه شناخت حوضه آبخیز و مسائل مربوط به آن و هم‏چنین اولویت‌بندی آبخیزداری متناسب با ظرفیت‌های موجود در منطقه یکی از ضروریات انکارناپذیر در این حوزه است تا بتوان با استفاده صحیح از این روش به احیای منابع آب‌وخاک پرداخت و از همه مهم‌تر به جنگ با خشکسالی و کم‌آبی و پدیده بیابان‌زایی رفت.

حال که طرح‌های آبخیزداری نقشی مهم در کنترل و مهار سرعت سیلاب، تقویت سفره آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از فرسایش خاک دارد؛ می‌طلبد مسئولان با تخصیص اعتبارات مورد نیاز اجرای طرح‌های آبخیزداری را در اولویت کاری خود قرار دهند.