ابوالحسن علی بن موسی الرضا (علیه السلام) هشتمین ستاره آسمان امامت و ولایت، که بنابر نقل‌های تاریخی در روز ۱۱ ذیقعده سال ۱۴۸ هجری قمری در مدینه منوره متولد شدند. از مشهورترین القاب امام هشتم (علیه السلام)، لقب “رضا” به معنای خشنودی و “عالم آل محمد” است.

بعد از به امامت رسیدن امام رضا (علیه السلام) و با شروع خلافت مأمون و تبعید امام به مرو و بیان شدن مسئله ولایتعهدی فصلی تازه در زندگانی امام رضا (علیه السلام) آغاز شد.

حرم باصفای امام رضا (علیه السلام)، هرسال میزبان زائران بسیاری از سراسر جهان است؛ زائرانی که تنها به عشق اهل بیت (علیهم السلام) در میلاد ثامن الحجج به این صحن و سرا مشرف شده‌اند.

اما امسال حس و حال مشهد هم مانند سال گذشته، قابل مقایسه با سال‌های گذشته نیست؛ ویروس کرونا هنوز هم روی زیارت زائران سایه انداخته است. خیلی‌ها امکان حضور در صحن و سرای حرم رضوی را ندارند و آن‌هایی هم که آمدند با رعایت زیاد مسائل بهداشتی آمده‌اند.

امام رضا(ع)را با مناظره‌هایشان بیشتر بشناسیم

پیامبر اکرم (ص)کی از پیشگامان گفت و گو، به دور از افراط و تفریط بودند؛ تاکید این بزرگوار بر مناظره‌ای با دلیل، عقل و منطق است. به طور مثال برخورد و مناظره پیامبر با یهودیان، مناظره با مسیحیان نجران و مشهورترین آن‌ها، مباهله با مسیحیان یمن بود.

در زمان سایر ائمه (علیهم السلام) مناظره به عنوان یک ابزار برای تبلیغ و ترویج معارف دینی و اثبات حقانیت اهل بیت (علیهم السلام) بود؛ اهل بیت با استدلال‌های قوی و مورد پذیرش قطعی، طرف مقابل مناظره را اقناع می‌کردند.

بعد از وفات پیامبر و وقایعی که در جامعه اسلامی باعث ایجاد اختلاف و چند قطبی بین مسلمانان شد، مناظرات یکی از راه‌های حل اختلاف بین آن‌ها بود؛ یکی از دلایل برگزاری مناظرات بین امام علی (علیه السلام) و مخالفان خود به ویژه خوارج همین تفرقه و اختلاف بین مسلمانان بود؛ در جنگ نهروان نیز امام علی (علیه السلام)، ابن عباس را جهت مناظره به خیمه‌گاه دشمن فرستاد که آثار این مناظره بازگشت تعداد قابل توجهی از خوارج به سوی اردوگاه امام بود.

مناظره یکی از روش‌های تبلیغی موثر برای تحکیم عقاید شیعیان بوده که از سوی ائمه (علیه السلام) کاربرد داشته است، در بیشتر این مناظرات پس از اقناع مخاطب، موجب تغییر عقیده و حتی تغییر دین مناظره کنندگان می‌شد.

در بسیاری از مناظرات استدلال و برهان باعث تسلیم طرف مقابل نمی‌شد بلکه رفتار‌های اخلاقی و محبت‌آمیز و احترام به مخاطب از سوی ائمه، فرد را وادار به پذیرش حقانیت اهل بیت و اسلام می‌کرد.

مناظره؛ تعامل و گفت‌وگو

اندیشمندان برای مناظره معنا‌های مختلفی، تعریف کرده‌اند؛ راغب اصفهانی فیلسوف قرن چهارم مناظره را مباحثه، گفت‌وگو، رقابت و ایستادگی در اندیشه و فراخوانی تمام چیز‌هایی که با بصیرت درک می‌کند، بیان کرده است. در لغتنامه دهخدا این واژه معانی مختلف مانند جدال، مباحثه، سؤال و جواب است.

در حال حاضر تعریف مناظره بدین گونه است که مناظره روشی رسمی گفت‌وگو برای تعامل و بحث دو نفر و محک زدن رای و نظر دیگران است؛ در مناظره نوعی همفکری دو طرفه و دو جانبه وجود دارد و مباحث فلسفی، دینی، علمی و سیاسی مطرح می‌شود که دو طرف مناظره با مطرح کردن سؤالات می‌توانند شبهات دیگران را برطرف کنند. یکی از اهداف اصلی مناظره کشف حقیقت برای طرفین گفت‌وگو و از بین بردن مشکلات است.

امام رضا(ع)، مبلغ حقانیت شیعه

امام رضا (علیه السلام) از هر فرصتی برای به اثبات رسانیدن حقانیت شیعه و اصول دین به گوش مسلمان و غیر مسلمان استفاده می‌کرد؛ این کار امام برای تبلیغ درست و صحیح دین اسلام و شیعه بود؛  امام در مناظرات همیشه متناسب با نیاز و سطح علمی افراد شرکت کننده در مناظره صحبت می‌کردند و پاسخ‌هایی به سؤالات آن‌ها می‌دادند که شبهات آنان را برطرف می‌کرد.

یکی از نکات اعجاب برانگیز مناظره‌های امام، تسلط بی‌نظیر ایشان بر کتاب‌های آسمانی ادیان دیگر همچون انجیل و تورات بود و در تمام مجالس مناظره بر حریفان خود بدون ایجاد تنش و بحث و جدل پیروز می‌شدند.

حضرت با بیانی معجزه‌آسا و روشی روشن و راه‌گشا هیچگاه در اثبات حقانیت شیعه کوتاهی نمی‌کردند و رقبای خود را به چالش می‌کشیدند؛ امام رضا (ع) در مناظره‌های خود برای فهم بهتر مطالب از تشبیه و استعاره در حرف هایشان استفاده می‌کردند.

اخلاق مداری امام رضا (علیه السلام) در مناظرات

حضرت رضا (علیه السلام) در همه مناظرات خود اخلاق مناظراتی را رعایت می‌کردند و هیچگاه در کلام به کسی جفا نمی‌کردند و باعث قطع سخن هیچ کس نمی‌شدند و به او اجازه می‌دادند تا سخنانش را کامل بیان کند؛ اخلاق مداری در مناظرات حضرت یکی از بارز‌ترین نکات جلسات بود که بعد‌ها مأمون به آن اشاره داشت. از اهداف مهم امام رضا (علیه السلام) از مناظره با بزرگان ادیان دیگر می‌توان به هدایـت فـرد مناظره کننـده، تبییـن معـارف دیـن، شـبهه‌زدایی از معـارف دیـن، تبییـن جایـگاه و مقام اهـل بیت و فرهنگسـازی مناظـرە مطلـوب در جامعـه اشاره کرد.

در زمان ولایتعهدی امام رضا (علیه السلام)، رفت و آمد شخصیت‌های سایر ادیان در دربار مأمون فرصتی برای امام بود تا مناظرات دینی و علمی با برجسته‌ترین عالمان و متفکران آن زمان، راهبان کلیسا، بزرگان ادیان ابراهیمی و غیر ابراهیمی انجام دهند.

حضرت در مناظره با جاثلیق مسیحی بر مبنای انجیل و تشبیهات کتاب مسیحیان مناظره و با استفاده از مبانی اش او را محکوم می‌کرد.

مناظره‌هـای امام بـه عنـوان سـخنانی اثربخـش در تبلیـغ آمـوزه‌هـای اسـلامی در برابــر بــزرگان یهــود و مسیحی و دیگر پیــروان ادیــان و مذاهــب اســت. فرقه‌های تازه تاسیس شده دینی، شبهاتی را دربـاره توحیـد، نبـوت، امامـت، قضـا و قـدر، جبـر و اختیـار در جامعه ایجـاد می‌کردند و حضـرت بـا توجـه بـه حضـور خـود در دربـار مأمون از این فرصت نهایت استفاده را بردند و به شیوه‌های مختلف مخاطبان خود را قانع می‌کردند.

تاریخ از مناظرات امام رضا (علیه السلام) می‌گوید

در صفحات تاریخ اسلام بی نظیرترین و مهم‌ترین مناظره به نام امام رضا (علیه السلام) ثبت شده است؛ این مناظرات را می‌توان به عنوان نقطه عطف مناظرات اهل بیت دانست.

در زمان خلافت عباسیان به خصوص مأمون به دلیل گسترش مرز‌های جغرافیایی و آمد و شد عالمان و تاجران به سرزمین‌های اسلامی، اندیشه‌های مختلفی بین مسلمانان گسترش داشته که موجب ایجاد شبهات اعتقادی زیادی شده بود و از مناظره‌ها به عنوان روشی قانونمند و علمی در محافل مختلف استفاده می‌کردند.

امام رضا (علیه السلام) در مناظرات بیشتر روی مباحث توحیدی و امامت بحث می‌کردند، این مناظرات به صورت گفت‌وگوی دونفره بین امام و دانشمندان یا بین امام و مخالفان انجام می‌گرفت.

تمام مناظرات امام رضا (علیه السلام) در کتاب عیون الرضا (علیه السلام) از شیخ صدوق ذکر شده است.

در مناظرات، حضرت سعی می‌کردند به شبهه‌های مطرح شده و مبتلابه جامعه آن زمان پاسخ دهند؛ که این امر فرایند شبهه‌زدایی دینی را در جامعه آن روز تقویت می‌کرد.

دو مناظره‌ی بسیار مهم و تاثیرگذار در زمان ولایتعهدی امام برگزار شد، اولین مناظره امام رضا (علیه السلام) با مأمون عباسی، با موضوعیت پیامبران و عصمت آنان در دربار با حضور عموم مردم برگزار شد. در این جلسه امام رضا (علیه السلام) به زیبایی هر چه تمام‌تر با استناد به آیات قرآنی به تمام سؤالات مأمون پاسخ داد؛ در آخر این جلسه مأمون که مبهوت علم و دانش و تسلط بر مهارت‌های مناظره‌ای امام شد و گفت: شهادت می‌دهم که تو حقیقتا فرزند رسول خدایی.

دومین مناظره معروف امام رضا (علیه السلام) با بزرگان و اندیشمندان سایر ادیان الهی بود؛ که در این مناظره امام با جاثلیق نصرانی، راس الجالوت یهودی، هربز زرتشتی و بزرگان صابی مناظره کردند. در این مناظره امام فقط با استناد به کتاب‌های الهی این ادیان از جمله تورات و انجیل بحث و آنان را با استدلال قاطع قانع و حیرت زده کرد.

اهداف مأمون از مناظره

محمد صادقیان کارشناس مذهبی و پژوهشگر با اشاره به اهمیت مناظرات در دین اسلام می‌گوید: مناظرات ائمه یکی از مهم‌ترین منابع در راه درک بهتر عقاید شیعه است.

او می‌افزاید: مناظره از آن جهت که به منظور شناخت درست صورت گرفته و مناظره‌کنندگان سعی در مشخص کردن تمام نقاط مبهم و تاریک عقاید طرف مقابل دارند، کمک شایانی به درک واقعی از دیدگاه‌ها و ایدئولوژی یک مکتب می‌کند.

پژوهشگر مسائل دینی درباره اهداف مأمون از تشکیل جلسه مناظره ادامه می‌دهد: راویان روایت می‌کنند که مأمون از برگزاری این جلسه اهداف مختلفی داشته که به چند نمونه از آن اشاره می‌کنم.

صادقیان بیان می‌کند: مأمون عباسی که به منظور فرو نشاندن قیام‌های علویون و جلب نظر آنان، امام رضا (علیه السلام) را از مدینه به مقر حکومت خود در خراسان کشاند، سعی بسیاری داشت تا علاوه بر نزدیک کردن چهره امام به خود و مشروع جلوه دادن رفتار‌های ظالمانه حکومت عباسی و با اعطای ولایت عهدی تمامی مشکلات خود را یکباره از بین ببرد.

او تصریح می‌کند: اما آنچه در این میان توانست تأثیر این دسیسه را به حداقل برساند، چهره موجه امام در میان مردم و هیمنه علمی او بود که با مُر ادعای منصوص بودن جایگاه امامتش، لازم بود تا در این خصوص، او را نیز مانند دیگر انسان‌ها زمینی، خطاپذیر و محدود از جهت علمی معرفی می‌کردند. به همین دلیل می‌بینیم که برپایی جلسات مناظره از نخستین اقدامات مأمون در آغاز ورود امام می‌باشد.

پژوهشگر مسائل دینی تاکید می‌کند: همچنین اذعان امام به این که مأمون وقتی پیروزی من را ببیند از این کار خود پشیمان خواهد شد، شاهد دیگری بر این مدعاست که حضرت، عمل مأمون را نه در راستای کشف حقیقت و پیروزی اسلام بر دیگر ادیان بلکه در راه اثبات حقانیت خود و رسیدن به اهدافی خاص تفسیر می‌کند.

صادقیان اظهار می‌کند: دومین هدف مأمون از برگزاری جلسه مناظره این بود که مردم را با مناظرات علمی سرگرم کند.

او می‌افزاید: با توجه به درگیری‌های متعدد در ابتدای حکومت مأمون عباسی که بزرگ‌ترین آن‌ها جنگ او با برادرش امین در راه تصاحب حکومت بود، همچنین درگیری‌ها و قیام‌های متعدد علویون و گروه‌های مختلفی از جمله زیدی‌ها علیه حکومت، می‌توان چنین نتیجه گرفت که اوضاع اجتماعی در آن زمان بسیار متشنج و غیر قابل پیش‌بینی بود.

پژوهشگر مسائل دینی ادامه می‌دهد: برپایی چنین جلسات مناظره‌ای می‌توانست ذهن مردم را از این کشمکش‌ها به سوی مباحث دیگر معطوف کرده و اوضاع را تا حدودی آرام کند. یکی از توجیهات مطرح در علل رشد یکباره مناظرات در دوره مأمون عباسی می‌توان امر سرگرم کردن مردم به مباحثی غیر از درگیری‌ها و قیام‌های متعدد باشد.

صادقیان بیان می‌کند: سومین دلیل مأمون برای تشکیل مجلس مناظره این بود که او می‌خواست شناخت علمی دقیق‌تری از امام داشته باشد.

او تصریح می‌کند: در انتهای این جلسه که محمد بن جعفر، عموی امام رضا (علیه السلام) به نوفلی می‌گوید “مأمون قصد داشت امام را بیازماید تا دریابد آیا چیزی از علم امامت در نزد او هست یا نه؟ ”

پژوهشگر مسائل دینی تاکید می‌کند: مأمون خود دستی در علم کلام داشت و فرد دانشمندی بود؛ او بهتر از هر کس دیگری از جایگاه علمی امام و همچنین توانایی‌های او آگاهی داشت و برای درک بهتر این مسئله و فهم این نکته که آیا آن حضرت به راستی امام شیعیان است یا مانند برخی مدعیان دروغین تنها از فرصت به دست آمده قصد استفاده بهینه را دارد، این مناظرات را برپا می‌کرد.

صادقیان اظهار می‌کند: بعد‌ها اباصلت هروی یکی از دلایل شهادت امام رضا (علیه السلام) را پیروزی آن حضرت در همین جلسات مناظره بیان می‌دارد که نشانه کشف حقیقت بر مأمون و یافتن کانون خطر مشروعیت در مقابل حکومت خود می‌باشد.

شیوه شناسی امام رضا (علیه السلام) در مناظرات

او درباره شیوه‌های مناظره در سیره امام رضا (علیه السلام) می‌افزاید: امام رضا (علیه السلام) علاوه بر پاسخ‌هایی که از علم خود سرچشمه می‌گرفت، شیوه‌های خاصی هم در بحث به اجرا در می‌آوردند.

پژوهشگر مسائل دینی ادامه می‌دهد: یکی از مهم‌ترین روش‌هایی که امام رضا (علیه السلام) در انجام مناظره در پیش گرفتند، مناظره به صورت تک به تک است؛ بدین شکل که هر یک از افراد به نوبت، مطالب خود را مطرح می‌کردند و امام به سؤالات او پاسخ می‌داد و پس از آن که او شکست خود را می‌پذیرفت به سراغ نفر بعدی می‌رفتند.

صادقیان بیان می‌کند: در این شیوه علاوه بر آن که شخص پاسخگو می‌تواند تمرکز بیشتری بر روی مطالب مطرح شده داشته باشد، مانع از این می‌شود بحث از سوی مسائل حاشیه‌ای مطرح شده از جانب دیگران مغفول بماند.

او تصریح می‌کند: دیده می‌شود که در مناظره‌های چند نفری، یک نفر نکته‌ای را مطرح می‌کند که بحث برانگیز است؛ در همین زمان، شخص دیگری نکته جدیدی به ذهنش خطور می‌کند که از جهتی مرتبط با مطلب مطرح شده با پاسخ فرد پاسخگوست؛ که بحث را به جهت دیگری می‌برد.

این مسئله موجب می‌شود که پس از اندک زمانی، آن قدر مسائل مختلف بی پاسخ مطرح شود که هر دو طرف در ادامه بحث حیران شوند و ندانند که به کدام اشکال باید پاسخ دهند و شاهدان ماجرا نیز پی نخواهند برد که سرانجام چه کسی پیروز میدان شده است. اما طرح مسئله مناظره به صورت تک به تک و به نوبت، این امکان را از فرد مقابل می‌گیرد که با کمک دیگران از پاسخگویی به اشکالات فرار کند.

پژوهشگر مسائل دینی تاکید می‌کند: از نکات جالب توجه در این مناظره آن است که امام در هیچ جای مناظره مخاطبان خود را متهم به دروغگویی و مغلطه‌گری نمی‌کند، بلکه در همه موارد، نقاط اشتباه و انحراف آنان را تذکر می‌دهد؛ در حقیقت امام از نقد شخصیت افراد خودداری می‌کند و به نقد مطالب می‌پردازد.

صادقیان اظهار می‌کند: با وجود آن که در برخی موارد احساس می‌شود که مخاطبان مناظره، راه اعتدال را رها کرده‌اند و کلمات خود را آمیخته با دروغ، تحریف یا مغلطه بیان می‌کنند، اما امام در همه این حالات، با صبر و حوصله از کنار شخصیت افراد گذشته و تنها استدلال‌های آنان را آماج حملات خود قرار می‌دهد. در مقابل می‌بینیم که جاثلیق از بزرگان نصرانیان از تنها فرصتی که برای نقد شخصیت امام پیدا می‌کند به سرعت استفاده کرده، آن حضرت را به جهل و ناتوانی علمی متهم می‌کند.

جدال با خصم؛ روشی موثر

او می‌افزاید: یکی دیگر از شیوه‌های حضرت در مناظره درهم کوبیدن و جدال با خصم بود؛ بار‌ها در این مناظره امام ابتدا از فرد مقابل نسبت به موضوعی که قرار است پایه استدلال قرار بگیرد اعتراف می‌گرفت؛ مانند این بخش از مناظره؛ امام رضا (علیه السلام): تو را سوگند می‌دهم آیا در انجیل این هست که یوحنا گفته مسیح مرا از آئین محمد عربی خبر داد و به من مژده داد که پس از او محمد می‌آید، من هم این مژده را به حواریون دادم و آن‌ها به محمد ایمان آوردند؟

جاثلیق: یوحنا به نبوت مردی و به خاندان و وصی او مژده داده، ولی روشن ننموده که او چه موقعی ظهور می‌کند و نام آن‌ها را بیان نکرده است.

امام رضا (علیه السلام): اگر کسی را بیاوریم که نام محمد و خاندان و پیروانش را از انجیل بخواند به او ایمان می‌آوری؟

جاثلیق : آری، ایمان محکم می‌آورم.

سپس امام نام محمد و خاندان و پیروانش را از انجیل قرائت کرد.

همین شیوه در مناظره با راس الجالوت بزرگ علمای یهودی و هربز بزرگ علمای زردتشت نیز بار‌ها تکرار شد.

پژوهشگر مسائل دینی ادامه می‌دهد: نکته قابل توجه در همه موارد، اشاره آن حضرت به کتاب‌های تورات و انجیل و اقرار گرفتن از متن این دو کتاب در مناظره با بزرگ نصارا و یهود است که تسلط امام را بر تورات و انجیل نشان میدهد؛ یعنی همان چیزی که آن حضرت پیش از آغاز مناظره به نوفلی وعده داده بود.

صادقیان بیان می‌کند: از دیگر شیوه‌های مورد استفاده در مناظرات، قرار دادن مسیر مناظره در حالتی است که مخاطب به یک حصر عقلی دچار شود؛ حصر عقلی در حقیقت یک دوراهی است که هر دو راه به شکست می‌انجامد و راه فراری برای مناظره کننده باقی نمی‌ماند.

او تصریح می‌کند: اشخاص متبحر در مناظره، معمولا در پاسخ‌دادن سعی می‌کنند تا جایی که ممکن است خود را از گردنه خطر حصر عقلی دور نگه‌دارند. در مناظره امام رضا با بزرگان ادیان آسمانی، می‌بینیم که این شیوه بار‌ها توسط امام استفاده می‌شود؛ مثل زمانی که امام نام پیامبر اسلام و خاندانش را از انجیل قرائت می‌کند و سپس به جاثلیق می‌گوید: چه پاسخی داری؟ یا باید بگویی که آنچه خواندم انجیل نیست یا باید بگویی که انجیل دروغ است، اما احتمال اول که بطلانش ثابت شد؛ بنابراین یا باید به نبوت محمد طبق اخبار انجیل اعتراف کنی یا کشتنت واجب می‌شود؛ چون خدا و پیامبر و کتاب خود را منکر شده ای.

در این جا است که جاثلیق راهی جز تایید کلام امام ندارد و بر صحت مطالب گفته شده از انجیل اعتراف می‌کند.

پژوهشگر مسائل دینی تاکید می‌کند: تسلط روحی و علمی امام در طول مناظره بر علمای ادیان سبب گردید تا آن‌ها از جایگاه یک اشکال کننده به موضع سؤال کننده تغییر وضعیت دهند.

صادقیان اظهار می‌کند: این مسئله تنها زمانی اتفاق می‌افتد که مخاطبان بر تسلط علمی فرد مقابل خود پی برده، به نوعی خود را در برابر او ضعیف می‌بینند، از این رو با تغییر لحن خود از حالت اشکال کردن به سؤال کردن، میزان ضربات را بر خود کاهش داده، شکل کار را از مبارزه جویی به مباحثه علمی تغییر می‌دهند، تا اگر اشکالی هم در این میان مطرح شد و اگر این اشکال رد شود، به حساب سؤال علمی گذاشته می‌شود.

او می‌افزاید: عمران صابی نیز، با وجود تبحری که در بحث با علمای بصره و کوفه از خود به نمایش گذاشته بود و شاید یکی از امید‌های مأمون در شکست امام او بود، در مواجهه با علم و تسلط امام، از همان ابتدا با سؤال کردن پیش می‌رود و تأکید می‌کند که برای کشف حقیقت می‌پرسد نه برای بحث و جدل؛ این مسئله نشان دهنده آن است که امام در طول مدت مناظره کاملا تسلط علمی خود را بر مجموعه حاضر اثبات کرده و آنان را در حالت حیرت آمیخته با ترس قرار داده است. وقتی سایر متکلمین، عمران صابی را در چنین حالی دیدند؛ هیچ کس به حضرت رضا نزدیک نشد و دیگر از حضرت سؤالی نکرد.

اتهام وارد کردن؛ یکی از شیوه‌های مناظره 

پژوهشگر مسائل دینی ادامه می‌دهد: از مطالب جالبی که در این مناظره اتفاق افتاده، استفاده امام رضا از شیوه اتهام وارد کردن است؛ در این شیوه شخص مناظره‌کننده به ظاهر با وارد کردن اتهام، شخص مخاطب را برانگیخته می‌کند تا نسبت به تهمت ایراد شده عکس العمل نشان دهد؛ او نیز که احساس می‌کند حربه خوبی را یافته، دلایل محکمی در رد خصم خود دارد با قدرت‌ها وارد میدان میشود و می‌کوشد با رد این تهمت، مخاطب خود را محکوم کند؛ اما بعد از مدتی با تغییر یافتن ناگهانی کل بحث و طرح آن روی سکه، او در می‌یابد که این اتهام تنها دامی برای گرفتن اعتراف از او در جهت رد عقیده دیگری بوده است.

صادقیان بیان می‌کند: امام این روش را در مقابل عالم نصرانی در پیش گرفت که امام به عالم نصرانی گفت تنها عیبی که عیسای شما داشت این بود که او مردی ضعیف و ناتوان بود و روزه کم می‌گرفت و نماز کم می‌خواند.

جاثلیق در جواب پاسخ داد: علم خود را تباه کردی و ناتوانی خود را از نظر علمی آشکار نمودی، من پیش از این سخن فکر می‌کردم که شما داناترین مسلمانان هستی؟ او هیچ روزی را افطار نکرد و هیچ شبی را نخوابید؛ او همه روز‌ها روزه و همه شب‌ها را مشغول عبادت بود.

امام گفت: بنابراین، او که به عقیده شما خداست، برای چه کسی آن همه روزه می‌گرفت و نماز می‌خواند؟

جاثلیق از پاسخ فرو ماند. نکته جالب در این جمله آن است که امام نمی‌گوید حضرت عیسی این گونه بوده، بلکه می‌فرماید عیسای شما این گونه بوده است.

شهادت امام رضا (علیه السلام) نتیجه مناظره در دربار مأمون

او درباره نتایج این مناظره تاریخی تصریح می‌کند: مهم‌ترین نتیجه این مناظره پیروزی امام بود؛ اقرار پیاپی مناظره کنندگان به اعتقادات امام و برتری او در بحث، نشان از پیروزی قاطع آن حضرت در این مناظره دارد. جاثلیق در جایی اعتراف می‌کند که جز (الله) خدای دیگری نیست و از اعتقاد به تثلیث دست بر می‌دارد، او که در ابتدا چنان وارد بحث می‌شود که گویی ذره‌ای در پیروزی خود شک ندارد، در انتهای کار با گفتن “دیگری از تو سوال کند، به مسیح سوگند که در میان دانشمندان مسلمان، مانند تو نیست” سرافکنده از بحث خارج می‌شود.

پژوهشگر مسائل دینی تاکید می‌کند: رأس الجالوت و بزرگ زرتشتیان با سکوت معنی‌دار خود از ادامه بحث خودداری می‌کنند و در نهایت عمران صابی که با اقرار به وحدانیت خداوند و نبوت پیامبر اسلام، مسلمان شده و از طرف امام به ناحیه بلخ فرستاده می‌شود؛ همه گواه بر قاطعانه بودن پیروزی امام در این مناظره و برتری کامل و بلاشک امام بر همه بزرگان کلامی عصر خویش است.

صادقیان اظهار می‌کند: این پیروزی آن چیزی نبود که مأمون به دنبالش می‌گشت؛ او امیدوار بود تا با شکست امام بتواند تا حدودی از محبوبیت روزافزون آن حضرت کم کرده، توجهات را به سوی خود جلب کند؛ وجود برخی مناظرات مأمون با بزرگان در کاخ خود، نشان از این دارد که او بسیار مایل بوده تا خود را شخصیتی علمی معرفی کند؛ ولی پیروزی قاطع امام ضربه سختی به جایگاه و شخصیت او وارد کرد.

او می‌افزاید: همچنان که بیان شد، دست کشیدن جاثلیق از تثلیث و مسلمان شدن عمران صابی از نتایج اولیه این بحث بود، پس از مناظره امام مرکبی را برای عمران صابی فرستاده و او را نزد خود دعوت می‌کند و او را مسئول گردآوری صدقات در بلخ می‌کند. این پیروزی بزرگی برای یاران امام بود؛ عمران صابی پس از آن با بزرگان ادیان مختلفی وارد بحث شده و همه را شکست داده است و تبدیل به مبلغ اسلام ناب در منطقه خود شد.

پژوهشگر مسائل دینی ادامه می‌دهد: مأمون که با آوردن امام به مقر حکومت خود، قصد محدود کردن آن حضرت را داشت، در طول مدت اقامت آن حضرت کوشید تا با برگزاری مناظرات مختلف با بزرگان ادیان مختلف، بهانه‌ای برای تخریب شخصیت امام پیدا کند، ولی این مسئله برخلاف خواست او پیش رفت و جایگاه علمی امام بیشتر نمایان شد. مأمون بدون این که خود بداند، فرصتی را برای امام فراهم کرد که این فرصت در جایی مانند مدینه برای آن حضرت مهیا نبود.

صادقیان بیان می‌کند: در حالی که مأمون عباسی، خود چنین فرصتی را برای آن حضرت مهیا کرد و باعث گسترش محبوبیت و اندیشه حضرت در میان مردم و حتی پیروان ایشان شد، تا جایی که به آن حضرت لقب عالم آل محمد داده می‌شود. همه این‌ها از شکست طرح اولیه مأمون در تخریب شخصیت امام حکایت می‌کند.

او تصریح می‌کند: همانطور که گفتم، اباصلت هروی از یاران حضرت، یکی از دلایل شهادت امام را پیروزی آن حضرت در مناظرات علمی بیان می‌کند؛ که این نشان می‌دهد که خاندان عباسی بر روی علم مأمون سرمایه گذاری تبلیغاتی بسیاری کرده بودند، ولی با پیروزی امام توجه مردم در این خصوص به سوی امام جلب شد و موجب شکست مشروعیت مأمون شد.

پژوهشگر مسائل دینی تاکید می‌کند: از کلام امام که فرمودند “او خواهد فهمید که من برای رهبری شایسته‌تر هستم” می‌توان چنین استنباط کرد که مأمون توانایی‌های علمی خود را دلیل برتری و حقانیت در رهبری جامعه قلمداد می‌کرد، یا در میان مردم این گونه جلوه داده بود؛ او با ایجاد برخی مناظرات و شکست مناظره کنندگان، بر این توانایی خود صحه گذاشت و در این خصوص برای خود شأنی قائل بود، در حالی که پیروزی امام این شایستگی را زیر سؤال برد و دستگاه خلافت را با مشکل مشروعیت مواجه نموده بود.

این روزها مناظره در زندگی اجتماعی و سیاسی مردم و دولت ها جایگاه ویژه ای دارد و می‌توان از این طریق با استدلال و منطق ضمن موفقیت و پیروزی بر طرف مقابل نسبت به استحکام و ارتقا جایگاه خود اقدام کرد.

همه نیازمند آن هستند که با یادگیری از شیوه های مناظره امام هشتم علیه السلام و با بکارگیری استدلال‌های متقن و دقیق طرف مقابل خود را قانع کنند.